مقاله دکتر محمدرضا نادی با عنوان

«نقش سرمایه گذاری خارجی در صنعت هوانوردی ایران»

انتشار یافته در نشریه تخصصی Global Aviation Resources

نقش سرمایه گذاری خارجی در صنعت هوانوردی ایران

عوامل مؤثر بر سرمایه گذاری مالی مستقیم خارجی در صنعت حمل و نقل هوایی

حمل و نقل از امور زیربنایی و یکی از اجزای مهم چرخه ی تولید مصرف محسوب می گردد. که در فرآیند رشد اقتصادی نقش مهم و تأثیر گذار دارد. حمل و نقل هوایی به عنوان شاخه ای از صنعت حمل و نقل، بخش بزرگی از این بازار اقتصادی را در بر دارد که خود شامل قسمت هایی مانند ساخت بهسازی و توسعه فرودگاه ها تجهیزات پروازی تکنولوژی هواپیماها و سیستم های کنترنی است. سرمایه گذاری خارجی معمولاً در دو قالب سرمایه گذاری سهامدارانه خارجی و سرمایه گذاری مستقیم خارجی صورت می گیرد. سرمایه گذاری مستقیم خارجی، نوعی سرمایه گذاری است که به منظور کسب منفعت دائمی و همیشگی در مؤسسه ای مستقر در کشوری غیر از کشور سرمایه گذار صورت میگیرد و نتیجه آن کسب حق رأی مؤثر در مدیریت شرکت است . سرمایه گذاری مستقیم در این صنعت موجب افزایش بهره وری، اعتماد به این سیستم حمل و نقل جذب توریست و شکوفایی اقتصاد کشور خواهد شد.

این مقاله به بررسی عوامل موثر بر سرمایه گذاری مالی مستقیم خارجی در صنعت حمل و نقل هوایی در ایران می پردازد. نتایج این پژوهش نشان میدهد که عوامل موثر بر این موضوع را می توان به ۴ دسته کلی : سیاست گذاری های اقتصادی ساختار اقتصادی ساختار حقوقی تشویقی و حمایتی و در آخر جغرافیا و سیاست تقسیم بندی نمود که اثر هر کدام از این موارد بر سرمایه گذاری مالی خارجی مثبت ارزیابی شده است .

کلید واژه : سرمایه گذاری مالی مستقیم خارجی صنعت حمل و نقل هوایی، سیاست های اقتصادی

شرایط اقتصادی و اجتماعی هر کشور یکی از نمادهای توسعه یافتگی هر کشور است. سرمایه گذاری مستقیم خارجی (FDI) نقش بزرگی در پیشرفتهای اقتصادی دارد. افزایش سرمایه در کشور میزبان در حجم زیاد علاوه بر توسعه های زیر ساختی و شروع پروژه های بزرگ، باعث افزایش اشتغال کاهش بیکاری و افزایش درآمد و رفاه مردم آن کشور خواهد شد. با این سرمایه می توان دانش را از کشورهای دیگر به کشور میزبان انتقال داد و نیروی کار کشور را آموزش داد. ارتقا بازار اقتصاد کشور میزبان و افزایش سرمایه در دو کشور میزبان و کشور سرمایه گذار از دیگر نتایج این موضوع است. یکی دیگر از نتایج افزایش FDI ورود به بازار بزرگ جهانی است. با توجه به امکان سرمایه گذاری در کشورهای مختلف مطلوبیت یک یا چند متغیر به تنهایی برای تشویق سرمایه گذاری کافی نخواهد بود بلکه ارزیابی تمام متغیرها به صورت یک مجموعه می تواند منجر به انجام سرمایه گذاری خارجی در یک کشور شود . صنعت حمل و نقل هوایی یکی از زیر شاخه های حمل و نقل است. با توجه به این که صنعت

مذکور از جمله موارد امنیت ملی به حساب می آید و همچنین به علت این که ایران در تحریم قرار گرفته است و از طرفی دیگر با کشورهایی که در این صنعت حرفی برای گفتن دارند، تضاد منافع سیاسی دارد، سرمایه گذاری خارجی در این صنعت دشوار بوده و تاکنون اقدامی از این دست صورت پذیرفته است. از طرفی این صنعت به عنوان یکی از صنایع پر منفعت ارزش بررسی های اصولی و سرمایه گذاری های پر بازده را دارد. برای جذب FDI نخست باید عوامل موثر بر آن را شناسایی و سپس در زمینه بهبود عوامل یاد شده تلاش شود. این پژوهش نیز در صدد دستیابی به این مهم می باشد.

عوامل موثر بر FDI در این صنعت و سایر صنایع

مطالعات انجام شده در سایر کشورها نشان دهنده آن است که تحقیقات بسیاری در زمینه جذب FDI صورت پذیرفته است. ریسک سرمایه به عنوان یک عامل مهم در بسیاری از تحقیقات در نظر گرفته شده است. همچنین عواملی مانند بازگشت سرمایه بازاریابی و تبلیغات، زبان و فرهنگ از پارامترهای وزن دار در این زمینه است. سیستم حقوقی کشور میزبان و قوانین حقوقی و تضمین بازگشت و بیمه سرمایه یکی دیگر از عوامل مهم در سرمایه گذاری مستقیم خارجی است. حقوق نیروی کار چه در کشور میزبان و چه در کشور سرمایه گذار عامل وزن دار دیگری است که حجم و جهت این سرمایه گذاری را مشخص می کند. منابع طبیعی کشور میزبان کمبود مواد اولیه و خام در کشور سرمایه گذار در زمینه صنعت مورد بحث، فاصله دو کشور و منابع انسانی کشورها، نیروی کار و تجارب مدیریتی در صنعت مذکور از دیگر عوامل بررسی شده در تحقیقات پیشین است. اندازه بازار با استفاده از پارامترهایی مانند GNP ،GDP و مقیاس بازار سنجیده می شود. که خود عاملی وزن دار در جذب سرمایه مستقیم خارجی است. تکنولوژی دو کشور، دانش مناسب و نه الزاما به روزترین دانش بهره وری نیروی کار نیز از دیگر عوامل موثر در جذب FDI است. در آخر می توان عوامل موثر دیگری مانند قدرت چانه زنی تاخیر زمانی بین سرمایه گذاری و بازگشت سود و سرمایه مواقع تجاری مالیات تورم و R&D را نام برد که هر کدام بر روی جذب یا افزایش میزان سرمایه گذاری خارجی اثر گذار است. لذا در این پژوهش عوامل موثر بر سرمایه گذاری مالی مستقیم خارجی در صنعت حمل و نقل هوایی ایران را به ۴ دسته کلی تقسیم کرده که هر کدام زیر مجموعه های ذیل را شامل می شود:

۱ –  سیاست گذاری های اقتصادی

فضای باز و ثبات اقتصادی فقدان ثبات سیاسی از مهم ترین مؤلفه هایی است که فعالیت های اقتصادی را تحت تاثیر قرار میدهد. ثبات اقتصادی به معنی وجود شرایط با ثبات، مطمئن و قابل پیش بینی برای فعالین اقتصادی است به طوری که شهروندان سرمایه های خود را به طور مطمئن در جریان انداخته و به طور مطمئن در جریان انداخته و سود خود را برداشت کنند. در شرایط عدم ثبات اصولا تشکیل سرمایه با مانع روبرو است و سرمایه های جامعه به سمت فعالیتهای غیر مولد واسطه ای و زود بازده سوق می یابد . هر چه بیشتر به سمت فضای باز و ثبات اقتصادی حرکت کنیم، میزان ریسک سرمایه گذاری کاهش خواهد یافت. ریسک سرمایه گذاری برای تعیین ریسک سرمایه گذاری هر کشور از ده معیار ذیل استفاده میشود ریسک امنیتی ریسک ثبات سیاسی ریسک کارایی دولت، ریسک نظام حقوقی و قوانین ریسک اقتصاد کلان ریسک تجارت و پرداخت های خارجی ریک سیاست مالیاتی ریسک بازار کار ریسک مالی و ریسک زیر ساختاری هر چه ریسک سرمایه گذاری در یک کشور کمتر باشد جذب FDI در آن کشور بیشتر خواهد بود. سیاستهای ارزی به هر میزان نرخ ارز از ثبات بیشتری برخوردار باشد، اطمینان بیشتری در فضای اقتصادی کشور ایجاد میشود و به دنبال آن تصمیم گیری برای سرمایه گذاران خارجی ساده تر می شود. سیاست های بازرگانی میزان آزادی بازرگانی خارجی را نشان می دهد. هر چقدر معافیت های گمرکی بر نهاده های واسطه ای و سرمایه ای مورد نیاز سرمایه گذاران خارجی بیشتر باشد، جریان FDI به کشور بیشتر خواهد بود. سیاست های مالی نشان دهنده وضعیت کسری بودجه دولت و درآمدهای مالیاتی است. در صورت وجود کسری بودجه و تأمین آن از طریق استقراض از بانک مرکزی شاهد بروز تورم در کشور میزبان خواهیم بود و . همان طور که عنوان شده این امر اثر منفی بر جریان سرمایه خارجی دارد. به علاوه وجود مالیات مضاعف بر درآمد شرکت های سرمایه گذار اثر منفی بر این جریان خواهد داشت. طبیعی است که سرمایه گذار نمی تواند در دو کشور مالیات بپردازد. همچنین بالا بودن مالیات بر درآمد و سود فعالیت های تولیدی و خدماتی منجر به کاهش درآمد آنان پس از کسر مالیات شده و با کاهش سطح بازدهی، سرمایه گذاری خارجی به کشور کاهش خواهد یافت .

۲ – ساختار اقتصادی : هر چقدر ساختار و زیر ساخت های اقتصادی یک کشور قوی تر باشد سرمایه گذاران خارجی تمایل بیشتری به سرمایه گذاری مستقیم در آن کشور دارند. عمده ترین عوامل ساختاری اقتصاد که به طور مستقیم بر جذب سرمایه مؤثر است. عبارتند از: گستردگی بازار هر چقدر بازار کشوری گسترده تر باشد و هنوز اشباع نشده باشد جریان سرمایه به آن کشور تقویت می شود. بدهی خارجی : بدهی خارجی کشور با جذب سرمایه خارجی نسبت معکوس دارد و این بدین معنی است که هر چه بدهی خارجی کشوری کمتر باشد، تمایل افراد و دولت ها به سرمایه گذاری در آن کشور بالاتر است. بر اساس گزارش بانک جهانی میزان بدهی خارجی بلند مدت ایران در سال ۲۰۱۱ نسبت به سال ۲۰۱۰ کاهش داشته است  . ساختار تامین مالی در صنعت مذکور : هر چقدر وضعیت نظام بانکی کشور قوی تر باشد و تسهیلات سهل تر و بیشتری به مشتریان خود ارائه دهد، زمینه های لازم را برای سرمایه گذاران خارجی بیشتر فراهم می آورد. تاسیسات زیر بنایی : وجود زیر ساخت های اقتصادی گسترده تر نظیر راه ها، بنادر، سیستم های ارتباطی و… عوامل مؤثر در جذب سرمایه هستند. منابع انسانی و مهارت نیروی کار ایران به لحاظ وفور نیروی انسانی ماهر به ویژه مهندسین و متخصصین تحصیل کرده در سطح بسیار بالایی قرار دارد. دسترسی به چنین طرفیت عظیمی از نیروی انسانی تحصیل کرده و کارآمد با هزینه تقریبا رقابتی یک مزیت قابل ملاحظه محسوب می گردد . گستردگی شبکه اطلاعات رسانی : در صورت وجود یک شبکه اطلاع رسانی قوی که اطلاعات به روز و دقیق را در خصوص نیروی کار زیر ساخت ها، امتیازات و…. در اختیار سرمایه گذاران قرار دهد انگیزه ورود سرمایه به کشور تقویت می شود.

۳ – ساختار حقوقی تشویقی و حمایتی : برخی از کشورها جهت جلب سرمایه گذاران خارجی اقدام به اعطای امتیازاتی از قبیل سود دهی بلند مدت می نمایند. مسلم است که هر چه میزان امتیازها بیشتر باشد. سرمایه گذاران با تمایل بیشتری به سرمایه گذاری اقدام میکنند. در این ارتباط می توان به موارد زیر اشاره کرد:  معافیت های مالیاتی با توجه به اینکه ما به دنبال افزایش جذب FDI در ایران هستیم از معافیت های مالی و تخفیفات در مالیات بر سرمایه می توان به عنوان عاملی موثر در افزایش سرمایه گذاری خارجی یاد کرد. طولانی بودن دوره معافیت مالیاتی یک مزیت دیگر است. بر اساس قوانین جاری ایران متناسب با نوع فعالیت به مدت ۴ تا ۸ سال معافیت مالیاتی وجود دارد و چنانچه فعالیت در یک منطقه کم تر توسعه یافته قرار یاید مدت معافیت مالیاتی بین ۶ تا ۱۲ سال خواهد بود. سرمایه گذاران و سهامداران این گونه شرکتها نیز به همین مدت از پرداخت مالیات بر سود سهام معاف هستند  . تضمین بازگشت سرمایه و سود جلوگیری از مصادره سرمایه های خارجی پوشش بیمه ای سرمایه گذار با خطراتی از قبیل سلب مالکیت، عدم امنیت جانی و مالی، ریسک انتقال پول نقض قرارداد و غیره روبر است. سرمایه گذار خارجی که در محیط خارج از موطن اصلی خود به کسب و کار می پردازد نسبت به خطرات فوق حساسیت زیادی دارد. امنیت سرمایه و سود برای سرمایه گذار مهم ترین عامل برای سرمایه گذاری است. در راستای رفع این نگرانی ها یکی از روشهای موجود، اجرای قوانین بیمه است. در واقع بیمه سرمایه گذار یکی از عواملی است که در ایجاد امنیت مالی برای سرمایه گذار نقش مهمی ایفا می کند .

۴ – جغرافیا و سیاست ؛ خدمات عمومی ارزان تر مانند آب ، برق ، گاز و غیره امکانات و تدابیر تسهیلاتی در زمینه کاهش هزینه ها در این صنعت دارد . جغرافیا و سیاست زمانی که بازار آزاد به درستی عمل نکند، مثل موقعی که مکانیزم بازار نتواند امکانات موجود را به طور کامل به کار گیرد با مزیت های رقابتی جدید را توسعه بخشد و با نتواند علائم مناسب را به کارگزاران اقتصادی بدهد تا تصمیم گیری مناسب در سرمایه گذاری نمایند دخالت دولت الزامی است. البته این دخالت به نحوی است که دولت قادر باشد نسبت به طراحی به کارگیری و نظارت بر سیاست هایی که ناتوانی را جبران می نماید، اقدام کند.

نقش سایر مولفه‌های موثر :

تحریم : تحریم کاستن داد و سندهای معمول بین دو طرف است که یک طرف تصمیم می گیرد سطح و عمق داد و سند را کاهش بدهد یا حتی متوقف کند. این مقوله به کاهش و در برخی موارد به حذف سرمایه گذاری مستقیم خارجی در کشور تحریم شده منجر می شود.

شرایط اقتصادی و سیاسی ایران : با توجه به تلاش ایران برای دست یابی به انرژی هسته ای جانب گیری خصمانه تعدادی از کشورها علیه ایران و اعمال تحریم های گوناگون طی سال های اخیر از طرف ۱۰۵ شرایط سیاسی ایران عدم ثبات دارد. همچنین با توجه به اینکه ایران هنوز عضو تجارت جهانی نشده است بنا به دلایل سیاسی و و تو برخی از کشورهای عضو این سازمان علاقه سرمایه گذاران خارجی به سرمایه گذاری در ایران طی سال های اخیر کاهش داشته است. مکان جغرافیایی ایران ) منطقه خاور میانه ایران در منطقه جغرافیایی خاورمیانه و آسیای مرکزی قرار دارد و از لحاظ ژئوپلتیک و استراتژیک موقعیت مناسبی را دار است . محدودیت و ممنوعیت در پذیرش سرمایه خارجی در این صنعت دو عامل امنیت پروازها و اعتماد مردم به این صنعت و سطح تکنولوژی که در هیچ کدام از این دسته ها قرار نگرفت. پیشینه تحقیق مدل هان اسمیت با تمرکز بر یک راهکار خاص گسترش فرودگاه های اروپا را تجزیه و تحلیل کرده است. او نتیجه گرفته است که ارزش زیر ساخت های فرودگاه باعث بهبود موقعیت استراتژیک فرودگاه میشود سرمایه گذاری در این زمینه در آینده توانایی فرودگاه را برای بدست آوردن فرصت های رشد در این صنعت افزایش دهد  .

بررسی نقش تجارت بین الملل، سرمایه گذاری مستقیم خارجی، سرمایه انسانی و سایر متغیرهای مؤثر بر بهره وری کل عوامل موید این مطلب است که انباشت سرمایه خارجی از طریق تجارت بین الملل و سرمایه گذاری R&D مستقیم خارجی تأثیر مثبت بر بهره وری کل عوامل و نرخ تورم تأثیر منفی بر بهره وری کل عوامل دارد . سرمایه گذاری در صنعت حمل و نقل با افزایش امکان دسترسی به بازارهای مصرفی و ستادههای تولید به توسعه اقتصادی کمک می کند. آنها سرمایه گذاری در بخش حمل و نقل را بر رشد اقتصادی موثر می دانند  . سیاستهای پولی نرخ ارز و اعتبارات عواملی موثر بر سرمایه گذاری در نظر گرفته می‌شوند که در این بین سیاستهای پولی نقش پر رنگ تری را در این زمینه ایفا می کند.  همچنین پارامتر اندازه بازار و هزینه های نیروی کار، مکان های جغرافیایی، فاصله بین منبع و کشور میزبان ریسک سیاسی و ریسک کشور، سیاست های مالیاتی، و موانع تجاری، بی ثباتی سیاسی چارچوب های قانونی و مالی در کشور میزبان بر سرمایه گذاری مستقیم خارجی موثر میباشد . عامل مکان جغرافیایی ،بعنوان  پارامتری مهم در آینده نقش بزرگی در سرمایه گذاری مستقیم خارجی ایفا خواهد کرد .

در سال (۲۰۱۵)، طی گزارشی رتبه ایران در جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی در بین ۱۴۰ کشور جهان را ۱۳۰ اعلام شد که عدم اطمینان و بی ثباتی سیاسی و اقتصادی از علت های اصلی عدم موفقیت ایران در جذاب FDI بود

در تحقیقی با عنوان بررسی موانع عمده سرمایه گذاری خارجی در ایران از دیدگاه سرمایه گذاران خارجی رابطه ای معتادار بین شاخص های شروع کسب و کار، اخذ مجوزهای لازم ، اشتغال ثبت اموال پرداخت مالیات لازم الاجرا شدن قراردادها و جذب سرمایه گذاری خارجی پیدا شد.

و نیز در تحقیقی جداگانه با عنوان تخمین تابع عرضه سرمایه گذاری مستقیم خارجی (FDI) در کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی در سال ۲۰۱۹ که بر پایه مطالعات نظری و تجربی انجام گرفته و در قالب یک الگوی اقتصاد سنجی، با استفاده از داده های ترکیبی مقطعی – سری زمانی (پانل دیتا) عوامل موثر بر جذب FDI در ۳۱ کشور اسلامی طی دوره ۵ ساله مورد بررسی قرار گرفت که نتایج بدست آمده نشان می دهد گسترش اندازه بازار اجرای سیاستهای مناسب بازرگانی نظیر کاهش تعرفه ها و آزادسازی بازرگانی خارجی، کاهش بی ثباتی و ناپایداری اقتصادی از طریق کاهش نرخ تورم، کاهش کسری بودجه و نیز بدهی های خارجی دولت اثرات مثبتی بر جذب FDI کشورهای اسلامی دارد.

همچنین در پژوهش سالانه  روند اثر رفتار سرمایه گذاران در بورس اوراق بهادار تهران به بررسی رشد رفتار سرمایه گذاران در سرمایه گذاری پرداخته شد که نتایج آن رویداد نشان داد روند رو به رشد اثر رفتار سرمایه گذاران در نزد شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران در بازه زمانی بین سالهای ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۳ نزولی می باشد. نیز در داده‌کاوی تأثیر ویژگی های خاص شرکت های هوایی و صنایع وابسته به صنعت هوانوردی بر فرصت های سرمایه گذاری در شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران به بررسی تأثیر اندازه شرکت ها، رشد شرکت و اهرم مالی بر فرصتهای سرمایه گذاری در ۸۵ شرکت پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران تا قبل از سال ۱۴۰۰ که تا پایان سال ۱۴۰۳ همچنان عضو بورس بوده پرداختند. نتایج نشان میدهد که اندازه و رشد شرکت تأثیر مثبت و معناداری بر فرصتهای سرمایه گذاری داشته اما اهرم مالی بر فرصتهای سرمایه گذاری تأثیر ندارد.

هدف از این نگارش این مقاله بررسی موارد زیر بود:

۱ – تاثیر سیاست گذاری اقتصادی بر سرمایه گذاری مالی خارجی در صنعت حمل و نقل هوایی ایران

۲ – تاثیر ساختار اقتصادی بر سرمایه گذاری مالی خارجی در صنعت حمل و نقل هوایی ایران

۳ – تاثیر ساختار حقوقی تشویقی و حمایتی بر سرمایه گذاری مالی خارجی در صنعت حمل و نقل هوایی ایران

۴ – تاثیر جغرافیا و سیاست بر سرمایه گذاری مالی خارجی در صنعت حمل و نقل هوایی ایران

۵ –  تاثیر امکانات و تدابیر صنعت حمل و نقل هوایی در کاهش هزینه ها بر سرمایه گذاری مالی خارجی در صنعت حمل و نقل هوایی ایران

۶ – تاثیر سطح تکنولوژی بر سرمایه گذاری مالی خارجی در صنعت حمل و نقل هوایی ایران

۷ – تاثیر آینده نگری بر سرمایه گذاری مالی خارجی در صنعت حمل و نقل هوایی ایران

۸ – تاثیر امنیت پرواز و اعتماد مردم به صنعت حمل و نقل هوایی بر سرمایه گذاری مالی خارجی در این صنعت در ایران